«عدم تمرکز حواس»، موضوعى است که بسیارى از جوانان، به دلایل مختلفى، از آن رنج مىبرند. تمرکز حواس در هر کارى از جمله مطالعه و درس خواندن - از ضروریات است. تمرکز حواس، حالتى ذهنى و روانى است که در آن تمام قواى حسى، روانى و فکرى انسان، روى موضوع خاصى متمرکز مىشود و تضمین کننده امر یادگیرى و انجام دادن صحیح کارها و رهایى از خطرات احتمالى است. در یک جمعبندى کلى، بیشتر افراد به دلایل زیر، با عدم تمرکز فکر و حواسپرتى روبهرو مىشوند: 1. کسانى که خود را به انجام دادن کار یا مطالعه درسى مجبور مىکنند؛ در حالى که تمایل درونى چندانى به آن ندارند. در این صورت قواى ذهنى و روانىشان، به طور خودکار از آن موضوع دور شد، و دچار حواسپرتى مىگردند. اینان ممکن است مدتها با بىعلاقگى، کارهایى را انجام دهند و یا به دنبال درس و رشته تحصیلى خاصى، تلاشهایى کنند و به عبارت دیگر خود را مجبور به انجام دادن آن کار یا مطالعه ببینند! 2. فشارهاى روانى، از عوامل عمده پراکندگى فکرى است. بیشتر افراد در مواجهه با موضوعى، اگر معتقد باشند زمان کافى براى حل آن ندارند و یا توانایى حل مسئله و کسب توفیق را در خود نبینند، دچار نگرانى و اضطراب مىشوند و در نتیجه این ترس از شکست، افکار منفى، عدم اعتماد به نفس و خیالبافىهاى منفىگرایانه، توان عمل و ابتکار و خلاقیت را از آنان سلب مىکند و به جاى اینکه روى موضوع خاص متمرکز شوند، بر ترس و احتمال شکست خود تمرکز مىکنند و یأس و ناامیدى بر آنها چیره و موجب حواسپرتى مىگردد. 3. گاه بعضى از حوادث و اتفاقات، فضاى روانى فرد را دچار اختلال مىکند. مسائلى نظیر آنچه در زندگى شخصى، تحصیلى، خانوادگى، اجتماعى، اقتصادى و ... رخ مىدهد، تمرکز حواس را از بین مىبرد. 4. گاهى عدم رعایت بهداشت مطالعه و اصول و قوانین آن و بهره نگرفتن از روش مناسب، باعث خستگى جسمى و روانى شده و آمادگى روانى لازم براى مطالعه و درس را از بین مىبرد. در نتیجه احساس بىعلاقگى و به دنبال آن عدم تمرکز حواس، بر شخص مستولى مىشود. 5. گوناگونى فعالیتهاى فرد - به خصوص اگر در توان او نباشد - باعث عدم تمرکز حواس مىشود. راههاى مقابله با عوامل حواسپرتى براى مقابله با هر یک از عوامل یاد شده، باید به راهکار خاص و مناسب آن توجه کرد. نکات زیر مىتواند به عنوان راهکارهاى کلى، مؤثر واقع شود: 1. در ابتدا و قبل از هر چیز، براى تمام فعالیتهاى درسى و غیردرسى، برنامهریزى کنید. اوقات شبانهروز را در یک جدول زمانبندى شده - از هنگام بیدارى تا موقع خواب - یادداشت و براى هر کارى، زمان خاص و مناسب معین کنید. بکوشید طبق همان برنامه تنظیم شده، به فعالیتهاى مشخص (کلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و ...) بپردازید. زمان معینى را در طول روز، براى اندیشیدن درباره موضوعات مختلف با تخیلات و افکار مزاحم، اختصاص دهید. این کار حداقل دو فایده مهم دارد: نظم و انضباط در تمام فعالیتها - حتى در اندیشهها و افکارتان - راه پیدا مىکند که خود بسیار ارزشمند است و نیز اگر افکار مزاحم در غیر زمان معین، به سراغتان آمد و باعث حواسپرتى شما شد، مىتوانید به خود وعده بدهید که زمان اندیشیدن در این باره، فلان زمان خاص و معین است. پس براى هر کار و فعالیتى وقتى، مشخص کنید و در آن زمان به هیچ امرى، غیر از آن نپردازید. 2. اصول و قوانین لازم براى یک مطالعه سودمند را بشناسید و آن را به دقت رعایت کنید. در اینجا به چند مورد اشاره مىشود: الف. با تبیین هدف خویش از مطالعه و درس خواندن، احساس نیاز و انگیزه براى مطالعه را در خود افزایش دهید. ب. به هنگام مطالعه یا حضور در کلاس، از افکار یأس آفرین، کسل کننده و غیرمنطقى بپرهیزید و همواره امید، قدرت و توانایى را در ذهن خود حفظ کنید. ج. هنگام مطالعه یا سر کلاس، کاغذ و قلمى داشته باشید و یادداشت بردارید یا مطالب را خلاصه کنید تا در فضاى روانى درس و مطالعه قرار داشته باشید؛ نه اینکه به دنبال افکار و ذهنیات خود باشید. د. با پیش مطالعه وارد کلاس شوید و پرسشهایى که درباره درس به ذهنتان مىرسد، بلافاصله از استاد بپرسید. به خود اجازه ندهید سؤال مطرح شده، ذهنتان را به خود مشغول دارد و به تدریج از فضاى روانى کلاس خارج شوید. با این روش ساده، مىتوانید فرایند تدریجى و محتواى درسى کلاس را پىگیرى کنید و خود را در فضاى درسى یا مطالعه قرار دهید. ه . زمان و مکان مطالعه، باید از نظر فیزیکى و روانى، از شرایط مناسب برخوردار باشد و عامل حواس پرتى (نظیر سر و صداها، سرما و گرما و نور کم یا خیلى شدید) از محیط مطالعه حذف شود. 3. در صورتى که گوناگونى کارها و فعالیتهاى غیردرسى، باعث عدم تمرکز مىشود، آنها را به حداقل ممکن برسانید و به خود بگویید: در این دوره و زمان، مهمترین وظیفه و کار من، مطالعه و درسخواندن و ارتقاى سطح علمى است و فعالیتهاى جانبى متعدد، مزاحم وظیفه اصلى من است. 4. اگر مشکلات شخصى، اجتماعى، خانوادگى و ... باعث عدم تمرکز حواستان مىشود؛ بدانید که: الف. زندگى فردى هیچکس، خالى از مشکل و ذهن هیچ فردى، به طور کامل خالى نیست. از طرف دیگر با صِرف فکر کردن و مشغولیت ذهنى درباره چنین مشکلاتى، هیچ دردى دوا نخواهد شد. پس به خود تلقین کنید که هنگام درس یا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانید. ب. به هنگام مزاحمت آن افکار، به خود قول بدهید: در این باره خواهم اندیشید (و زمانى را براى این کار در شبانهروز اختصاص دهید). ج. در صورت امکان به اتفاق یکى از دوستان خود، مطالعه یا مباحثه کنید. 5. در صورتى که موضوع یا موضوعات خاص و محدودى، باعث حواسپرتى شما مىشود، به دنبال راه حل مناسب آن باشید؛ چرا که این در حکم علت عدم تمرکز حواس شما است. پس براى مقابله با آن، ابتدا علت و عامل اصلى را شناسایى کنید و در پى حذف یا تقلیل آن برآیید؛ ولى اگر موضوعات مختلف، باعث حواسپرتى شما مىشود؛ به نکات چهارگانه بالا حتماً توجه کنید. تمرکز حواس چیست؟ یکى از مهمترین عوامل یادگیرى و یاد سپارى و باز یافت اطلاعات، تمرکز حواس است. اساس تمرکز حواس هماهنگى ذهنى است، یعنى اراده معطوف به هدف؛ و به زبان سادهتر، به خود یاد آورى کنیم چه کار یا هدفى را پى مىگیریم. پاسخگو خود به یاد دارد این مسأله در عبادت و نیایش بارها برایش اتّفاق افتاده است. هرگز فراموش نمىکنم، حدود 22 سال پیش وقتى نوجوان بودم، عدم حضور قلب در نماز یا نداشتن حواس متمرکز بر عبادت نگرانم مىساخت. این مشکل را با بزرگى که مدرّس قرآن بود، در میان گذاشتم. فرمود: قبل از نیت و تکبیرة الاحرام، به خود تلقین کن در این لحظات در برابر مهمترین کار قراردارى و باید آن را در مدّت معیّن و شرایط خاص به نحو احسن انجام دهى. در وسط عبادت و نماز هم چند بار به خودیاد آورى کن. بعد از مدتى این رفتار یا تلقین درونى مىگردد. سپس تمرین دوم را انجام بده و آن تامل بر کلمات و عبارات نماز یا دعا است. بنده سالها است از این تجربه گرانبها استفاده مىکنم و لذّت مىبرم. نتیجه بحث تا اینجا چنین است: اگر ما حواس خود را براى انجام کارى هماهنگ کرده، به آن کار معطوف کنیم، تمرکز حواس ایجاد کردهایم و هر چه تمرکز بیشتر باشد، یادگیرى دقیقتر و کاملتر و ماندگارتر خواهد بود. تمرکز کم به گسستگى مطالب و بىنظمى ذهنى و آشفتگى روانى و فراموشى مىانجامد. عوامل ایجاد تمرکز حواس 1. قصد تا انگیزه و نیاز به چیزى نباشد، تمرکز حواس و توجّه به آن امر دقیق نخواهد بود. براى آن که به چیزى توجّه پیدا کنیم، باید انگیزهاى نسبت به آن در ما پدید آید. در خصوص امور درسى و تحصیلى مقاصدى چون پیشرفت، موفقیت، رقابت سالم، اتمام تحصیل، یافتن شغل، مقام و منزلت اجتماعى، رفع نیازهاى مادّى زندگى، ازدواج و... مىتواند موجب تمرکز حواس گردد. 2. زمان و مکان و شرایط مطالعه مطالعه منظم در زمانهاى تعیین شده در مکان ویژه این کار، به شرط تداوم، در ایجاد تمرکز تأثیر به سزا خواهد داشت. وقتى در مکان تعیین شده یا مثلاً پشت میز کار خود قرار گرفتیم، به آرامى تمرکز در ما شکل مىگیرد. البتّه اگر شرطهاى زیر رعایت شود: الف) لَم ندهیم. ب) از شل شدن بیش از حد عضلات جلوگیرى کنیم. ج) از لباس خواب و راحتى بهره نگیریم. د) ارتباط خود را با دنیاى خارج قطع کنیم. ه) گرماى مکان مطالعه را طبیعى و متوسط نگهداریم. و) از سر و صدا دورى کنیم. ز) از برنامههاى تلویزیونى دور بمانیم. 3. پرهیز از خیالبافى خیالبافى، غرق شدن در خاطرات گذشته و یاد کرد مشکلات از عوامل مُخلّ تمرکز است و سراغ مطالعه گرانى مىآید که مجال لازم را به آنها مىدهند. عبادت ارجمند و مطالعه هدفمند اجازه خیال بافى نمىدهد. 4. تعارض انگیزهها براى نداشتن تمرکز حواس، باید به بلا تکلیفى خود پایان دهیم؛ از میان انگیزههاى مختلف و متنوعى که ما را احاطه کردهاند، با انتخاب درست، یکى را برگزینیم و بقیه را به حاشیه ذهن برانیم. 5. مرور ذهنى مرور فعالیت قبل از انجام آن که اصطلاحاً نقشه ذهنى خوانده مىشود، تمرکز زا است؛ چنان که آغاز کار با اضطراب و بدون برنامه و مقدمه تمرکز زدا است. وقتى سیر فعالیت علمى را در ذهن به سرعت مرور مىکنیم، آموختهها و اطلاعاتِ نهفته در حافظه دراز مدّت به صفحه هشیار حافظه حاضر مىشوند و در نتیجه براى تمرکز حواس در یادگیرى، آمادگى فزونتر به دست مىآوریم. تمرینات تقویت حافظه و تمرکز بسیار سومند است. این تمرینات بارها در کارگاههاى فراوان به فراگیران آموزش داده شده و به رضایت بسیار آنها انجامیده است. مطالعه آن مىتواند خوانندگان را در موفقیت بیشتر تحصیلى یارى دهد. در این نوشتار یاد کرد نکات زیر کافى مىنماید: الف) متخصصان فراروان (Meracognation) معتقدند بهترین روش، براى یادگیرى بهتر و دقّت بیشتر، برخورد سؤالى با موضوع، متن یا محتواى مورد مطالعه است. ب) تمرکز، تابع مستقیم نوع حافظ است. . ج) مطالعه چند کتاب در این زمینه سودمند است؛ از جمله کتاب مدیریت زمان، اثر لوتار جى سى ورت (ترجمه توکلى نیا) و کتاب 57 راه براى تقویت حافظه
